KOMUNIKACJA NIEWERBALNA

KOMUNIKACJA NIEWERBALNA

            Komunikacji werbalnej i niewerbalnej w praktyce nie da się rozdzielić, są to zachowania ze sobą powiązane i występujące wspólnie. Komunikat werbalny i niewerbalny są elementami składowymi jednego komunikatu jaki nadawca kieruje do odbiorcy podczas interakcji. Niewerbalne zachowania mają ogromny wpływ na proces interakcji, warto jednak zauważyć, że pomiędzy kodami werbalnymi i niewerbalnymi występują istotne różnice.

            Niewerbalne zachowania w interakcji można podzielić na dwie kategorie, są to: wokalika i kinezyka[1]. Pozostałe niewerbalne elementy interakcji takie jak chronemika, wygląd fizyczny czy uporządkowanie obiektów fizycznych, choć są ważne to jednak z interakcją mają raczej pośredni związek. Do kategorii wokaliki można zaliczyć dźwięk głosu podczas konstruowania wypowiedzi, ale także inne wokalizacje, jak odchrząknięcia czy ziewnięcia. Elementami wokaliki są między innymi: tempo wypowiedzi, barwa głosu, głośność, wysokość itd. Kinezyka natomiast obejmuje ruchy ciała człowieka. Elementami składowymi kinezyki są:

Mimika

            W tej kategorii zawierają się różnego rodzaju wyrazy twarzy, od najbardziej wyrazistych do tych najsubtelniejszych, które są kreowane podczas interakcji. Warto pamiętać, że nie każdy wyraz twarzy jest tworzony świadomie i z premedytacją, często powstają bezwiednie obrazując uczucia i emocje pojawiające się w człowieku.

Proksemika

            Proksemika odnosi się do fizycznego dystansu pomiędzy partnerami interakcji. Dystans jaki występuje między ludźmi w trakcie rozmowy ma duży związek z ich zaangażowaniem w wymianę zdań i ich wzajemne relacje.

Spojrzenia

            Jest to oczywiście forma używania oczu podczas rozmowy. Do najważniejszych elementów należą tu kierunek spojrzenia, częstotliwość występowania kontaktu wzrokowego czy też długość czasu spojrzenia.

Haptyka

            Do tej kategorii zalicza się wszystkie zachowania mające związek z dotykiem. Dotyk w interakcji niesie ze sobą dużą ilość znaczeń, które są uzależnione od kontekstu sytuacji. Wyróżniono dwanaście znaczeń dotyku: uznanie, uczucie, zgodę, podtrzymanie na duchu, żartobliwe uczucie, zwracanie uwagi, powitanie, wspólnotę, zapowiedź odpowiedzi, pożegnanie, intencje seksualne lub zainteresowanie oraz żartobliwa agresja.[2]

            Po bliższym przeanalizowaniu zachowań werbalnych i niewerbalnych, można wyróżnić pięć właściwości, które są charakterystyczne dla kodów niewerbalnych:

1.      Podczas konwersacji jednostki naprzemiennie są nadawcą i odbiorcą komunikatów werbalnych, natomiast w ekspresję niewerbalną angażują się bez przerwy, zarówno kiedy mówią, jak i kiedy słuchają swojego partnera.

2.      Drugą charakterystyczną cechą komunikacji niewerbalnej jest fakt, iż zachowania te, w przeciwieństwie do werbalnych, są w dużej mierze niekontrolowane przez świadomy umysł. Najbardziej uświadomione są zachowania wyrażane przez twarz i głowę, a najmniej nogi i inne peryferyjne części ciała.

3.      Kolejną różnicą pomiędzy aktywnością werbalną i niewerbalną jest fakt, że słowa są powiązane z bytami, które mają reprezentować w sposób arbitralny. Nie można natomiast powiedzieć tego samego w odniesieniu do zachowań niewerbalnych. Dowolny przedmiot np. „szafa” można nazwać za pomocą każdego innego zbioru dźwięków pod warunkiem, że dana społeczność językowa wyrazi na to zgodę. Jednak jeśli jednostka wskaże na „szafę” to ten gest w sposób bezpośredni odnosi się do tego przedmiotu.

4.      Czwarty czynnik odróżniający oba typy komunikacji polega na tym, iż słowa w dużo mniejszym zakresie zależą od kontekstu, w jakim są używane. Działania niewerbalne nie posiadają typowych definicji, dlatego ich znaczenie jest ściśle związane z kontekstem sytuacji. Nierzadko zdarza się, że ten sam gest wykonany w dwóch różnych kontekstach ma odmienne, a czasami nawet przeciwstawne znaczenie.

5.      Poszczególne działania niewerbalne występują zawsze jako element składowy pewnej większej całości, czyli innymi słowy są ze sobą zintegrowane. Komunikaty niewerbalne tworzą zbiory i sekwencje, nie występują natomiast w pojedynkę. I choć słowa również występują w sekwencjach zgodnych  zasadami danego języka, to jednak można wypowiedzieć każde pojedyncze słowo w oderwaniu od innych słów. W przypadku na przykład uśmiechu, ciężko byłoby uniknąć ruchu innych mięśni twarzy.[3]

            Wymienione wyżej czynniki różniące komunikację werbalną i niewerbalną są kluczowe dla interpretacji komunikatów niewerbalnych podczas konwersacji z partnerem.

            Wyżej zostały opisane zachowania niewerbalne z punktu widzenia nadawcy komunikatów. Teraz autor przedstawi je z punktu widzenia odbiorcy. Interpretacja niewerbalnych komunikatów jest bardzo ważnym elementem komunikacji interpersonalnej. Jak wskazują liczne badania, dużo więcej informacji odbieramy poprzez komunikaty niewerbalne niż werbalne. Jedną z kluczowych funkcji jest tutaj reaktywność, czyli to jak jednostka słucha swojego partnera, w trakcie konwersacji. Jest to bardzo ważne, ponieważ dostarcza informacji osobie nadającej komunikat, jakie zainteresowanie wypowiedzią przejawia odbiorca, czy jest zainteresowany, znużony, czy obojętny. Przejawem zainteresowania ze strony słuchającego może być potakiwanie, kontakt wzrokowy, parafrazowanie wypowiedzi nadawcy, zadawanie pytań mających na celu doprecyzowanie wypowiedzi. Wszystkie tego typu działania nazywamy komunikatami zwrotnymi. Kolejnymi funkcjami jakie należy wymienić w tym kontekście są „relacja dominacji” oraz „ekspresja uczuć”. W obu tych przypadkach działania niewerbalne mówią więcej o relacji występującej między ludźmi, niż ich werbalne odpowiedniki.

            Poprzez to, że działania niewerbalne w przytłaczającej mierze są wytwarzane poza świadomością jednostki, można odczytać z nich emocje i uczucia, które w danej chwili osoba odczuwa i nie musi ona wcale o nich mówić. Oczywiście są osoby mniej i bardziej ekspresyjne. Z twarzy jednej można bez problemu odczytać wszystkie pojawiające się w niej odczucia, a z innej jest to to bardzo trudne, jednak w większości przypadków mimika twarzy, postawa oraz ruchy kończyn mówią nam wiele o wewnętrznym stanie rozmówcy. Warto również zaznaczyć, że kiedy słowa jednostki nie pokrywają się z tym co „mówi” jej ciało, za bardziej wiarygodne ludzie przyjmują zachowania niewerbalne. Decyduje o tym zapewne fakt, iż ludzie mają świadomość, że mowa ciała nie podlega w takim stopniu kontroli umysłu jak wypowiadane słowa.

            Brak spójności pomiędzy komunikatem werbalnym i towarzyszącymi mu komunikatami niewerbalnymi, jest oznaką że osoba nadająca te komunikaty stara się coś ukryć, bądź po prostu kłamie. „Zjawiska, które – jak ustalono – mogą towarzyszyć wypowiedziom niezgodnym z prawdą, to: skrócona latencja odpowiedzi na pytania, nasilone gesty-adaptatory i ruchy stóp, dłoni i nóg oraz zmniejszenie kontaktu wzrokowego, głowa i barki w mniejszym stopniu skierowane ku słuchaczowi, mniej gestów-ilustratorów”[4].

            W tym paragrafie autor opisał zachowania niewerbalne jednostek, interpretując je najpierw z perspektywy nadawcy, a następnie z perspektywy odbiorcy komunikatu. Wskazał również, najpowszechniej stosowane kryteria podziału komunikatów niewerbalnych oraz najważniejsze różnice między komunikacją werbalną i niewerbalną.

---

[1] T. Grove, Niewerbalne elementy interakcji,  [w:] J. Stewart (red.), Mosty zamiast murów. Podręcznik komunikacji interpersonalnej, Warszawa 2003, s. 122.

[2] Tamże, s. 122-123.

[3] Tamże, s. 125-126.

[4] Tamże, s. 130.